Ο ψυχολογικός εκφοβισμός στην εργασία λέγεται Mobbing

Η ψυχολογική παρενόχληση είναι ένα παλιό φαινόμενο παρόν σε πολλούς εργασιακούς χώρους, που οφείλεται στη μείωση των διαπροσωπικών σχέσεων στο χώρο εργασίας αλλά και στις εταιρικές – οργανωσιακές δυσλειτουργίες.

Αυτή η συμπεριφορά  σχετίζεται με μια πληθώρα παραγόντων συμπεριλαμβανομένων διακρίσεων βασισμένων στο φύλο, τη θρησκεία, την εθνικότητα, την ηλικία, την αναπηρία, το υπόβαθρο, το σεξουαλικό προσανατολισμό και άλλες διαφορετικότητες αλλά και σε κοινωνικο-οικονομικούς παράγοντες.

Το mobbing συμβαίνει σε κάθε εργασιακό χώρο στον κόσμο, αλλά είναι ένα φαινόμενο που σχετίζεται με τα ιδιαίτερα πολιτισμικά στοιχεία της περιοχής. Για το λόγο αυτό ο τρόπος με τον οποίο εμφανίζεται και η ευαισθησία σ’ αυτό μπορεί να ποικίλλει σε διάφορες χώρες.
Ο πρώτος ερευνητής που ασχολήθηκε επιστημονικά με το πρόβλημα αυτό είναι ο Heinz Leymann, ένας Σουηδός ψυχολόγος που δανείστηκε τον όρο mobbing από τη ζωολογία, και συγκεκριμένα απ’ τις έρευνες του Konrad Lorenz. Αυτός ο όρος, που στην κυριολεξία σημαίνει «να  δημιουργήσεις ένα πλήθος γύρω από κάποιον ώστε να του επιτεθείς», ορίζει τη συμπεριφορά κάποιων ειδών ζώων που επιτίθενται σε ένα μέλος της ομάδας που, για διαφόρους λόγους, πρόκειται να αποβληθεί.

Σ’ αυτό το πλαίσιο το mobbing (εργασιακή παρενόχληση) εφαρμόζεται στον εργασιακό χώρο για να περιγράψει την απειλητική και επιθετική συμπεριφορά ενός ή περισσοτέρων μελών μιας ομάδας, αυτού που παρενοχλεί (mobber),  εναντίον ενός ατόμου, του στόχου ή του θύματος, αν και σε ορισμένες περιπτώσεις μπορεί να εφαρμοστεί πάνω σε ομάδες.

Ο Heinz Leymann ξεκίνησε τις μελέτες του στις αρχές της δεκαετίας του ’80 και σ’ αυτόν χρεώνεται η περιγραφή της γενικής εικόνας του φαινομένου, αφού μελέτησε διάφορες πτυχές  που αποτελούν τα επιδημιολογικά χαρακτηριστικά, τις επιπτώσεις της στην υγεία όπως και την πρόληψή της.

Σε διάφορες χώρες έχουν χρησιμοποιηθεί διαφορετικοί όροι για να καταδείξουν παρόμοιες συμπεριφορές στον εργασιακό χώρο. Μερικοί απ’ αυτούς είναι οι ακόλουθοι: Bullying, Work or Employee Abuse, Mistreatment, Emotional Abuse, Bossing, Victimization, Intimidation, Psychological terrorization, Psychological violence, Harcèlement Moral, Harcèlement Psychologique, Assédio no Local de Trabalho, Acoso Moral, Assédio Moral, Maltrato psicológico.

Κάποιες φορές αυτοί οι όροι χρησιμοποιούνται ως συνώνυμα, αλλά μερικές φορές δεν είναι. Ως παράδειγμα, η εναλλακτική χρήση του όρου bullying (εκφοβισμός) υιοθετήθηκε για να διερευνήσει το φαινόμενο όπως εμφανίζεται μεταξύ παιδιών στο σχολείο, ενώ ο όρος mobbing εφαρμόστηκε για να διερευνήσει το φαινόμενο στον εργασιακό χώρο.

Ένας ορισμός είναι ο ακόλουθος:

“Εκφοβισμός στον εργασιακό χώρο είναι η επαναλαμβανόμενη παράλογη συμπεριφορά που κατευθύνεται σε ένα εργαζόμενο ή ομάδα εργαζομένων, και θέτει σε κίνδυνο την υγεία και την ασφάλειά του.”

Στα πλαίσια αυτού του ορισμού:
Ως «παράλογη συμπεριφορά» εννοείται κάθε συμπεριφορά που ένα λογικό άτομο, λαμβάνοντας υπόψη του όλες τις περιστάσεις, θα περίμενε να θυματοποιήσει, να ταπεινώσει, να υποσκάψει τη θέση του εργαζομένου ή να αποτελέσει απειλή.
Η «συμπεριφορά» περιλαμβάνει πράξεις ενός ατόμου ή ομάδας. Ένα εργασιακό σύστημα μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως μέσο θυματοποίησης, ταπείνωσης, υπόσκαψης, ή απειλής.
Η έκφραση «θέτει σε κίνδυνο την υγεία και την ασφάλεια» περιλαμβάνει κίνδυνο για την ψυχική και σωματική υγεία των εργαζομένων.
Ο εκφοβισμός συχνά περιλαμβάνει τη λανθασμένη χρήση ή κατάχρηση της εξουσίας στις περιπτώσεις που τα πρόσωπα στόχος εμφανίζουν δυσκολίες στο να υπερασπιστούν τον εαυτό τους.

European Agency for Safety and Health at Work (2002)

Ένας άλλος ορισμός είναι αυτός του πρόσφατου Γαλλικού Νόμου (2002-73) που ορίζει τα ακόλουθα:
“Επαναλαμβανόμενες συμπεριφορές ψυχολογικής παρενόχλησης που έχουν ως αντικείμενο ή αποτέλεσμα την υποβάθμιση των εργασιακών συνθηκών, ικανή να πλήξει τα δικαιώματα και την αξιοπρέπεια, να επηρεάσει τη σωματική ή ψυχική υγεία ή να βλάψει το επαγγελματικό μέλλον ενός ατόμου.”

Διαφορές μεταξύ των φυσιολογικών συγκρούσεων και της εργασιακής παρενόχλησης

Ένας συγκεκριμένος βαθμός ανταγωνισμού αποτελεί φυσιολογικό και χρήσιμο συστατικό της καθημερινότητας στην εργασία.

Η εργασιακή παρενόχληση διαφέρει απ’ τις φυσιολογικές συγκρούσεις για δύο βασικούς λόγους:

α) Χαρακτηρίζεται από μη δεοντολογικές (ανήθικες) συμπεριφορές
β) είναι αντιπαραγωγική για όλους

Είναι λοιπόν σημαντικό να μπορεί κανείς να ξεχωρίζει την εργασιακή παρενόχληση από τη φυσιολογική σύγκρουση.
Φυσιολογικά, τα άτομα εισέρχονται στο εργασιακό περιβάλλον με συγκεκριμένες προσδοκίες (μισθό, ανάπτυξη δεξιοτήτων, εργασιακή εξέλιξη), αναπτύσσουν διάφορες εργασιακές δεξιότητες και μοιράζονται εμπειρίες που σχετίζονται με τους στόχους της εταιρίας.

Ο ανταγωνισμός είναι βασικός στο να επιτευχθούν στόχοι, ακόμα και αν μπορεί να περιλαμβάνει συγκρούσεις και καυγάδες που μπορεί να είναι και βίαιοι αλλά βασίζονται σε επαγγελματικά θέματα και εστιάζουν στο περιεχόμενο αυτών και όχι σε προσωπικές αξίες.

Σε μια περίπτωση εργασιακής παρενόχλησης το κλίμα γίνεται ομιχλώδες, η επικοινωνία διφορούμενη και η αλληλεπίδραση εχθρική.

Ο ακόλουθος πίνακας συγκρίνει τις συγκρούσεις σε υγιείς περιστάσεις με τις συγκρούσεις που χαρακτηρίζουν καταστάσεις εργασιακής παρενόχλησης.

«Υγιείς» συγκρούσεις	Εργασιακή παρενόχληση
Ξεκάθαροι ρόλοι και αρμοδιότητες	Αμφισημία ρόλων
Συνεργατικές σχέσεις	Μη συνεργατικές συμπεριφορές/ μποϊκοτάρισμα
Κοινοί στόχοι	Έλλειψη προνοητικότητας
Ξεκάθαρες διαπροσωπικές σχέσεις	Αμφίσημες διαπροσωπικές σχέσεις
Υγιής εταιρία	Εταιρικά ελαττώματα
Περιστασιακές προστριβές και αντιπαραθέσεις	Ατέρμονες και συστηματικές μη δεοντολογικές πράξεις
Ανοιχτές και ειλικρινείς στρατηγικές	ύποπτες, αμφισβητήσιμες στρατηγικές
Ανοιχτές συγκρούσεις και διάλογος	Συγκαλυμμένες συμπεριφορές και άρνηση της σύγκρουσης
Ευθεία επικοινωνία	Πλάγια με προφάσεις επικοινωνία

Στις περιπτώσεις του υγιούς ανταγωνισμού η σύγκρουση μπορεί να επιλυθεί, πράγμα απίθανο στην περίπτωση της εργασιακής παρενόχλησης.

Οι επιπτώσεις στην υγεία και στην ποιότητα ζωής

Η εργασιακή παρενόχληση έχει τη δυνατότητα να προκαλέσει ή να συμβάλλει σε πολλά ψυχοπαθολογικές, ψυχοσωματικές διαταραχές της συμπεριφοράς.

Μολαταύτα, είναι άγνωστο πόσα άτομα που έχουν υποστεί mobbing αναπτύσσουν προβλήματα υγείας. Αυτό πιθανότατα εξαρτάται από τη διάρκεια και την ένταση του στρες, ενώ και τα χαρακτηριστικά της προσωπικότητας του θύματος μπορεί να παίξουν ένα προστατευτικό ρόλο ή αντίθετα να εντείνουν τα συμπτώματα.

Προς το παρόν στις βιομηχανικές χώρες οι εργαζόμενοι καταφεύγουν σε ειδικευμένα κέντρα για παροχή βοήθειας, αλλά συνολικά η συνειδητοποίηση του φαινομένου είναι ακόμη πολύ περιορισμένη.

Οι επιπτώσεις στην υγεία συμπεριλαμβάνουν μια σειρά από συμπτώματα πολλά απ’ τα οποία καταγράφονται στον παρακάτω πίνακα.

Ψυχοπαθολογικά	Ψυχοσωματικά	Συμπεριφορικά
Εκδηλώσεις άγχους	Αρτηριακή πίεση	Αυτό /ετεροεπιθετικές αντιδράσεις
Απάθεια	Άσθμα	Διαταραχές διατροφής
Αποφυγή αντιδράσεων	Καρδιακή αρρυθμία	Αυξημένη κατανάλωση αλκοόλ
Προβλήματα συγκέντρωσης	Στεφανιαία νόσος	Αύξηση καπνίσματος
Καταθλιπτική διάθεση	Δερματίτιδα	Σεξουαλικές δυσλειτουργίες
Φοβικές αντιδράσεις	Τριχόπτωση	Κοινωνική απομόνωση
Αναβίωση του γεγονότος	Πονοκέφαλοι
Υπερδιέγερση	Μυϊκοί πόνοι
Ανασφάλεια	Έλλειψη ισορροπίας
Αϋπνία	Ημικρανίες
Εμμονές	Στομαχικοί πόνοι
Ευερεθιστότητα	Έλκος
Έλλειψη πρωτοβουλιών	Ταχυκαρδία
Μελαγχολία
Αλλαγές στη διάθεση
Επαναλαμβανόμενοι εφιάλτες

Πηγή: Protecting Workers’ Health Series N° 4